🌞 ખડકાળાનો લાખો ખુમાણ....🌞

🌞 ખડકાળાનો લાખો ખુમાણ....🌞
---------------------------------------
લેખક: બાપલભાઈ ગઢવી
-----------------------------------------

" પો બીજા પૂરા કરે , માંગીને કઢીયું માંડ ;
ખડકાળે ઘી ને ખાંડ, (આપે) ઓથે - દોથે ઓઘડા ."

કાંથડકા (સાવરીયા)ખુમાણના બાર ગામ. એમાં ખડકાળામાં હમીર ખુમાણને ચાર દીકરા. તેમાં ત્રણની કીર્તિ તો જગજાહેર છે. મોટા ઓઘડ ખુમાણ, બીજા ભીમ ખુમાણ, ત્રીજા લાખો ખુમાણ. ઓઘડ ને ભીમ તો મહાવેધુ કે 'વાય. એ વખતે ઘોઘા ધીકતું બંદર. આ ઘોઘા બારામાં ઓઘડ ખુમાણના ઘોડાં અનેક વખત ફરી ગયેલાં. હાલ પણ ભંડારિયા અને કુંઢડા વચ્ચેના કેડાને
' કાઠીકેડો ' કે' વાય છે. ઓઘડ ખુમાણ કહે: "ભીમ આ લાખાનું શું થાશે? આનાથી ખડકાળાનો ગરાસ નહીં ખવાય." એવી કાયમ ચિંતા કર્યા કરે.

કોઈ ઝાડને ફૂલ આવે પણ ફળ ન આવે. કોઈને ફૂલ અને ફળ બેય આવે, ત્યારે અમુક ઝાડ તો એવાં થાય છે કે ફૂલ વિનાનાં સીધાં ફળ લાગે. તેવાજ ત્રણ પ્રકારના પુરુષ થાય છે.એક બોલે પણ કરે નહીં , બીજો બોલે એટલું કરે.ત્યારે ત્રીજો બોલ્યા વગર કરી બતાવે.લાખા ખુમાણને બોલવાની ટેવ નથી.

ઓઘડ ખુમાણ અને ભીમ ખુમાણ ફેરો કરવા નીકળી ગયા છે.એમાં એક દિવસ પચીસ -ત્રીસ અસવારો આથમણી ધરતી વીંધીને ભેંસવડી અને ખડકાળા વચ્ચે શેત્રુંજીના કાંઠે આડેધડ વહ્યા આવે છે.એમાં ટપલે ટીપેલિયું પચાસેક ભેંસોનું  ખાડું શેત્રુંજીના કાંઠાના જીંજવા માથે ઝપટ કરી રહ્યું છે.ભેંસુંને ભાળીને ઘોડાં થંભી ગયા.એક અસવારે પૂછ્યું :

" ગોવાળ ખાડું ક્યા ગામનું? "

ગોવાળે ટૂંકો જવાબ આપ્યો: " ખડકાળું. ઓઘડ ખુમાણને ઓળખો છો? "

" હા...ઓઘડ ખુમાણ ઘરે છે ? એમ બીજાએ પૂછ્યું. "

ગોવાળે કહ્યું : "ઈ તો ગામતરે ગયા છે. "

અસવારોની આંખમાં ખાડું સમી ગયું અને વખાણે ચડ્યા : " વાહ ભેંસુ! , વાહ નમણાઈ." એમાં એક અસવાર બોલ્યો :
" બાપુ , ભેંસુ ગમતી હોય તો હાંકી લઈ."

બીજો કહે : " દેવલી છેટું થઈ પડશે, મોડું થાય છે અને હવે ઘોડાં હાંકો."

ત્રીજો કહે: " ભાઈઓ, આવો મોકો નઈં મળે. અને કાઠીઓને ય ખબર પડે કે ઘોઘાબારામાંય પુરુષો પાકે છે."

" ત્યારે ભલે હાંકી લ્યો. "

બે જણે ઘોડેથી હેઠા ઊતરી ગોવાળને પકડી લીધો. એકે ઘોડાની સરક લઈ હાથ બાંધ્યા. બેય હાથ વચ્ચે ગોઠણ કઢાવી એની જ લાકડી પરોવી, રણ - ગોવાળિયો કરીને વોંકળામાં દેડવી મૂક્યો. ભેંસુંને ચડાવી ઊભી શેત્રુંજીએ, જડવઝડ દિવસ હતો. અરધોક ગાઉં ગયા ત્યાં દિવસ આથમી ગયો.

વાળુ વખત થઈ .સોપો પડયો.ધાવણાં પારૂએ ગઢમાં પડ જગાડયું. વાટું જોવાય છે.' હજી માલ આવ્યો નઈં.' બાયુંએ ડેલીએ કે ' વરાવ્યું કે, " ગોવાળ સીમમાં સૂઈ ગ્યો હશે? માલ હજી આવ્યો નઈ.લાખાભાઈને કહો કે માલની સીમમાં ખબર કાઢે."

ઘોડીએ ચડીને લાખો ખુમાણ સીમમાં નીકળ્યા. અંધારામાં બાવળિયા એટલી ભેંસું લાગે, પણ ક્યાંય સંચળ સંભળાતો નથી. ત્રણ ગામની સીમ ફરી ભળકડે પાછા આવ્યા, પણ ભેંસું કે ગોવાળનો પત્તો નો મળ્યો.

ભળકડું થાતા તો માલને સાતપડા અને હાથસણી વચ્ચે ઓળે નાખી દીધો. પાંચ અસવારો મૂકીને બાકીના બીજાં ઘોડાં ઘર તરફ ઊપડી ગયાં. પ્રાગડ વાસ્યે ભેંસવડીનો માલ શેત્રુંજી કાંઠે ચરવા ચડાવ્યો અને ગોવાળે ગોવાળને જોયો. પગમાંથી લાકડી ખેંચી હાથ છોડીને છૂટો કર્યો. ભૂખ્યાં- તરસ્યાં આખી રાત પાહાં ફેરવી પડખાં છોલાઈ ગયાં છે.દી ઊગ્યે ગોવાળ ઘરે આવ્યો. પોક મૂકીને રોઈ પડયો.કીધું કે: " આપણો માલ અજાણ્યા અસવારો હાંકી ગયા."

લાખો ખુમાણ કહે: " તું અત્યાર સુધી ક્યાં હતો? "

ગોવાળ કહે: " અરે બાપુ ! મને તો રણગોવાળિયો કર્યો હતો. આખી રાત ભૂખ્યો- તરસ્યો ખાડામાં પડયો રિયો. સારુ થાજો ભેંસવડીવાળાનું કે માલ ચારવા આવ્યા અને મને છૂટો કર્યો."

લાખો ખુમાણ કહે: " ઈ હતા કોણ અને કેની કોર ગ્યા ઈ તો કે?"

" કોણ હતા ઈ તો ભગવાન જાણે, પણ એક જણ એમ બોલ્યો કે દેવલી છેટું થઈ પડશે અને ઘોઘાબારૂ, ઘોઘાબારૂ કરતા ' તા."

વાત સાંભળતા લાખા ખુમાણની આંખ્યુંમાં લાલ દોરિયાં ટંકાણાં. રૂવાડાં થરડાં થઈ ગયાં , અને ધૂન લાગી ગઈ કે ' દેવલી ઘોધાબારૂ, દેવલી ઘોઘાબારૂ .' તરત ઘોડીએ સામાન નાખ્યો .એકલા હાલી નીકળ્યા. રામ તગમડિયો સામા મળ્યા.પૂછ્યું: " ભાઈ, કઈ બાજુ ?"

" અરે , તગમડિયા, મોટા ભાયું ઘરે નઈં અને ગોલા ખાડું હાંકી ગ્યાં." એમ ભાગતે ઘોડે લાખો ખુમાણ કે ' તા ગયા.રામ તગમડિયો ઘોડાના ડાબલા પારખી ગયા.ગામમાં આવી હાંકલા કર્યા.અઢાર આદમી તૈયાર થઈને નીકળ્યા.ભેંસુંના સગડે સગડે આગળ લાખો ખુમાણ, પાછળ રામ તગમડિયાંના ઘોડાં ડાબલા દબાવતા આવે છે. બે ગાઉં જાતાં તમગાડિયો આંબી ગયા. લાખો ખુમાણ ખુશ થયા.

ભાઈઓની ગેરહાજરીમાં કાંઈક કરી બતાવવાના ઉમળકે દોરીસટ ખાડુંના સગડ લેતા જાય છે. સાતપડાની સીમમાં આવતાં સગડ રેળાણાં.પગેરૂ હાલ્યું નહીં. દેવલી ઘોધાબારૂ મગજમાં ઘૂમે છે. કોઈ સામું મળ્યું તેને મારગ પૂછ્યો.વટેમાર્ગુએ કમળાનો ડુંગર પછી તળાજાનું નિશાન આપ્યું.દશ્ય ઉપર ઘોડાં હાંકી મૂક્યાં. ભંડારિયું, ઓટાની વાવડી અને કુંઢડા વચ્ચેના કાઠીકેડે થઈને ઘોડાં ઊતર્યા ઘોઘાબારામાં. પૂછતાં પૂછતાં રાંધણાં વખત દીએ દેવલીને સીમાડે ઘોડાં આવ્યાં.

દેવલીમાં પલેવાળ બ્રાહ્મણ મુખી ને મુસલમાન ચોકીદાર ગામમાં છે. દેવલી દરબારો તો ભેંસુંનું ખાંડું આંતરીયાળ ભળાવીને તળાજામાં સુવાણ કરવા રોકાઈ ગયા છે. અહીં બરાબર મુખીની દીકરીને તેડવા આવેલા. વળાવવાની તૈયારી કરે છે.કરિયાવર ગાડામાં ગોઠવી દીકરીને ગાડે બેસારે છે. ત્યાં ઝાંપે બંધૂકોનો તાસેરો થયો.ચોકીદાર લોંઠકાઈ બતાવવા દાઢી ને મૂછ સરખા કરતો કરતો સામો હાલ્યો. ઘોડાવાળાએ ઘેરી લીધો. બળુકા આદમીઓએ ચોકીદારને બાંધી લાખા ખુમાણને સોંપી ઘોડાં ગામમાં હાંક્યા.જુવાનોએ પરિયાણ કર્યા કે પહેલું ગામ લૂંટીને પછી ભેંસુંવાળાની તપાસ કરીએ. લાખા ખુમાણને પણ ભાઈઓ પાસે માન ખાટવાનું મન થયું કે ઘેર જઈને કે 'શું કે તમને ફેરાં કરતાં આવડે છે તે અમેય કાઠીના દીકરા છીએ. એમ કરી બતાવવાના કોડે કાઠીઓના ઘોડાં ગામમાં ઘૂમી વળ્યા.

ચોકીદારને ઝાલી ઝાંપો સાચવીને લાખો ખુમાણ ઊભા છે,ત્યાં બાઈ માણસની બૂમ સંભળાણી. ચોકીદારને આગળ કરી ચોરા તરફ હાલ્યાં, ત્યાં ચાર ઘોડાંવાળા ગાડાને ઘેરી વળ્યા છે.બાઈ બૂમો પાડે છે કે: " અમને મારશો નહીં, અમે બ્રાહ્મણ છીએ."

બાઈ માણસ અને બ્રાહ્મણ સાંભળી લાખા ખુમાણને દયા આવી. હાકલ કરી કે એને લૂંટશો માં . બાઈ કરગરવા માંડી.

"એ બાપુ, તમે અહીં બેસો, નકર મને મારી નાખશે."

લાખો ખુમાણ બાઈના બોકાસા ન જીરવી શક્યો. ચોકીદારને સામે બેસાડી ગાડાની ઊંધ બેઠા. બેઠા બેઠા બાઈને આશ્વાસન આપે છે. સામે બેઠેલો ચોકીદાર કાગારોળ કરવા લાગ્યો.પગ પાસે આળોટીને ધૂળ ચાટે છે.બાઈને ચોકીદાર ઉપર દયા આવી અને એ વિનવવા લાગી કે: " બાપુ, આ ગરીબ માણસ છે.એને શું કામ બાંધ્યો છે? એને છોડી મૂકો ને! ઈ તમને શું કરવાનો છે? તેમ તેમ ચોકીદારે બમણી કાગારોળ કરી મૂકી. બાઈ અને ચોકીદારના કકળાટથી લાખો ખુમાણ ભોળવાઈ ગયો.ચોકીદારને છૂટો કરીને કાઢી મેલ્યો.

અહીં ગાડાની ઊંધ ઉપર બેસીને લાખા ખુમાણ બાઈને ધીરજ આપે છે.કાઠીઓ ગામમાં પરવરી ગયા છે. શેરીએ શેરીએ સૂનકાર થઈ ગ્યો છે. એમાં ઓલ્યો ચોકીદાર ઘરે જઈને બંધૂક લઈ આવ્યો. લાખો ખુમાણ સામા ફર્યા. એક પડી ગયેલી વંડીનું અડકલું લઈને ચોકીદારે બંધૂક ઠપકારી.લાખા ખુમાણને પડખામાં પડી.પડતાં શિકારી ઉપર સાવઝ લાગ સાંધે એમ લાખો કુદયો.ભાગતા ચોકીદારના એક ઝાટકે બે કટકા કરી નાખ્યા.

બંદૂકનો અવાજ સાંભળી કાઠીઓ ભેળા થઈ ગયાં.લાખા ખુમાણને પૂરો ઘા જોઈ બહુ પસ્તાણા.ઘા ઉપર રેંટો વીંટી લીધો. લૂંટનો માલ ઝેર થઈ પડયો.લાખાને વીંટીને કાઠીઓ ઊભા છે ત્યાં તળાજાથી દરબારો આવી પૂગ્યા, હાંકલા થયા અને લાખાને શૂરાતન ચડ્યું. બજારમાં મામલો મચ્યો.કંઈક કાઠીઓ ઘાએ વેતરાઈ ગયા. લાખાની તલવાર હાલી.ફાગણ મહિનાનો ખાખરો ખીલ્યો હોય એમ લાખો દેવલીની બજારમાં રૂડો લાગ્યો.વીફરેલા લાખાની ઝપટથી દરબારો ભાગી છૂટ્યા.

ઈસોરાના એક બારોટ જોગાનુજોગ ત્યાં આવી ચડ્યા. બજારમાં લોહીનાં ખાંદણાં જોઈને બિરદાવળી શરુ કરી.લાખા ખુમાણને ઘા ઠર્યો.પીડા વધવા લાગી. બારોટે આશ્વાસન આપ્યું કે: " જુવાનો ઈસોરા અહીંથી અરધો ગાઉં છે,ત્યાં પોગી જાઈં તો આની સારવાર થાય." લાખાને લઈને કાઠીઓ ઈસોરા તરફ હાલી નીકળ્યા.ઈસોરાના ખારામાં જાતાં લાખાનો દેહ ઢળી પડયો. બારોટોએ લાખા ખુમાણની દેહક્રિયા કરી અને કહાણા મોઢે કાઠીઓ હાલી નીકળ્યા.

રામ તગમડિયા ઘેર આવ્યા.એના માએ પૂછ્યું કે: " માડી સૌ હીમખીમ વયા આવ્યા ને? કેમ તારા મોઢા પર ઝાંખપ છે? કાંઈ બોલતો કેમ નથી? લાખો ખુમાણ ઘેર ગયા ને ?"

તગમડિયાની આંખ્યું ભીની થઈ. જીભ થોથરાણી ને કીધું કે:
"ભાઈ તો કામ આવ્યા."

આઈના અંગમાંથી આગ ભભૂકી: " અરે કાળમુખા! ફટ છે તુંને. તું શું મોઢું લઈને ઘરે આવ્યો? મારી કૂખ લજવી."

આટલું કહેતાં તો રામ તગમડિયો પાણી પીધા વગર પાછો ફર્યો.

ચાંદગઢની સીમમાં આવી રૂડા છોડવડિયાની વાડીએ આશરો લીધો.એમાં લાંપાળિયાને પાદર બુંગિયો વાગ્યો.રીડિયા સંભળાણાં.તગમડિયો ઘોડે ચડ્યો.પાછળ રૂડો પટેલ.લાંપાળિયાના ઝાંપામાં પાળ હારે ભેટો થયો.ધીંગાણું જામ્યું.સામટા માણસોમાં કંઈકને મારીને રામ તગમડિયા અને રૂડો છોડવડિયો મરાણા. લાંપાળિયા ગામને ઉગારી લીધું.ફરીને માને મોઢું ન બતાવ્યું.
દેવલી અને ઈસોરાની વચ્ચે લાખા ખુમાણનો ચગો(પાળિયો) છે.ખડકાળા અને ચાંદગઢના ખુમાણો ચોખા જુવારવાં જાય છે. લાંપાળિયાને પાદર રામ તગમડિયા રૂડા પટેલને પરજીયા સોની ચગા(પાળિયા) સાક્ષીરૂપે ઊભા છે અને પૂજાય છે.
----------------------------------------------------------------------------
 દુહાઓ...નાગદાનભાઈ બારોટ

"ઓઘડ હર તું આવ્યો ખડકાળે  ખુમાણ;
 નવ સરજુમાં નામ રાજા હમીર રાવુત."

"લેરા છાયા લીમડો સુગંધ અંતર છવાય;                       
 રાજા રાવતની ડેલીએ ગુણ ખંભાતે ગવાય."

"જુની હોય જુવાર નજરે ખાણું નાખી;
 કોક દિ આવે કામ ગુણ નગારા ગોલણા."

નોંધ : ખડકાળાની "સતી સોનબાઈ "અને "ઝૂમણાની  ચોરી" એ બન્ને ઐતિહાસિક કથાઓ મેઘાણીની કલમે સૌરાષ્ટ્રની રસધારમાં લખાયેલી છે.
નોંધ-લાખા ખુમાણના ભાઈઓ ના વંશજો દ્વારા નાની દેરી હતી એ જગ્યાએ લાખા ખુમાણનું મંદિર બનાવ્યું

માહિતી સ્ત્રોત- ભાગુ તો ભોમકા લાજે.
સંકલન કર્તા.
(1)જયરાજભાઈ ખુમાણ ખડકાળા
(2) પ્રતાપભાઈ ચાવડા